«هومر» تاریخ نویس مشهور یونان در کتاب معروف خود اودیسه، از ورزش هندبال با نام «اورانیا» یاد کرده است. نقش های مربوط به این بازی که در سال 600 قبل از میلاد روی یکی از دیوارهای آتن حجاری شده بود، در سال 1926 کشف شد.

در قرن های شانزدهم و هفدهم میلادی، زنان دربار و شوالیه ها به این بازی که تغییر مختصری یافته بود می پرداختند و شاعران وقت، آن را اولین بازی تابستانی نام نهاده بودند.

در سال 1890، کنرادکخ که یک معلم ورزش آلمانی بود، هندبال را به صورت جدیدتری با نام «رافابال اشپیل» معرفی کرد که آن را به صورت هندبال یازده نفری بازی می کردند که شباهت زیادی به یکی از بازی های محلی چکسلواکی به نام «هازنا» داشت. پس از جنگ جهانی اول، «هرمان» رئیس فدراسیون هندبال آلمان برای گسترش و تحکیم این ورزش تلاش فراوانی کرد. دکتر «کارل شلنز» استاد دانشسرای عالی تربیت بدنی و ورزش برلین که او را پدر هندبال نامیده اند، در سال 1920 مقررات این ورزش را تدوین کرد و آن را در کلاسهای خود به اجرا درآورد. پس از او شاگردانش موجبات گسترش این ورزش را در سراسر آلمان فراهم آوردند.

در کشورهای شمال اروپا به دلیل سردی هوا، برای اجرای این ورزش در سالن، شکل تازه ای به آن داده شد که این امر باعث پیدایش هندبال هفت نفره امروزی شد. این ورزش بین سال های 1904 تا 1920 تحت تأثیر بعضی قوانین فوتبال بود و در این دوران توسعه فراوانی در اروپا یافت. تا سال 1928 از نظر تشکیلات بین المللی، هندبال جزو فدراسیون بین المللی دوومیدانی محسوب می شد اما به دلیل اهمیت هندبال، این فدراسیون در هشتمین کنگره خود که در سال 1926 برگزار شد، کمیسیونی برای مستقل کردن آن به وجود آورد. سرانجام در ماه اوت 1928 فدراسیون بین المللی هندبال با عضویت یازده کشور در آمستردام تشکیل شد. در همان سال اولین بازی نمایشی هندبال در آمستردام انجام شد و در سال 1931 کمیته بین المللی المپیک اجازه داد که هندبال به جمع بازیهای المپیک بپیوندد. در خلال سالهای 1928 تا 1934 فدراسیون بین المللی هندبال گسترش بسیاری یافت و توانست بیش از 25 کشور را به عضویت بپذیرد. سرانجام اولین بازیهای بزرگ و رسمی هندبال در المپیک 1936 برلین در رشته هندبال یازده نفره مردان انجام یافت که کشورهای آلمان، اتریش و سوئیس به ترتیب مقام های اول تا سوم را به دست آوردند. در سال 1938 به مناسبت دهمین سال تأسیس فدراسیون بین المللی هندبال، اولین دوره مسابقات قهرمانی جهان در رشته های هندبال یازده نفره و هفت نفره با شرکت کشورهای آلمان، دانمارک، هلند، مجارستان، لوکزامبورگ، لهستان، سوئد، سوئیس و چکسلواکی در کشور آلمان انجام شد که در هر دو رشته آلمان به مقام قهرمانی رسید. با وقوع جنگ جهانی دوم فدراسیون قدیمی هندبال منحل شد تا اینکه در ماه ژوئیه 1946 با پیگیری کشورهای فرانسه و سوئد و با شرکت کشورهای دانمارک، فنلاند، هلند، نروژ، لهستان و سوئیس کنگره ای در کپنهاک تشکیل گردید که به ایجاد فدراسیون بین المللی هندبال انجامید. در سال 1950 محل این فدراسیون به سوئیس منتقل شد.

در سال 1952 دومین دوره مسابقات جهانی هندبال یازده نفره در سوئیس برگزار شد که کشورهای آلمان، سوئد، سوئیس، اتریش، دانمارک، هلند، فرانسه و اسپانیا به ترتیب مقام های اول تا هشتم را کسب کردند. در سال 1954 مسابقات جهانی هندبال هفت نفره در سوئد برگزار شد و کشور میزبان به مقام قهرمانی رسید و آلمان شرقی و چکسلواکی در رده های دوم و سوم قرار گرفتند. در سال 1956 مسابقات جهانی هندبال یازده نفره بانوان در آلمان برگزار شد که کشورهای رومانی، آلمان و مجارستان به مقام های اول تا سوم دست یافتند. سال بعد، این مسابقات در رشته هندبال هفت نفره در یوگسلاوی برگزار شد و کشورهای سوئد، چکسلواکی و آلمان شرقی مقام های اول تا سوم را کسب نمودند. مسابقات هندبال سالنی (هفت نفره) از سال 1972 بار دیگر در جمع رقابت های بازیهای المپیک قرار گرفت.

تاریخچه هندبال در ایران

علی‌ محمد امیرتاش در سال 1344 پس از پایان تحصیلات دوره لیسانس در رشته تربیت بدنی و ورزش، از فرانسه به ایران مراجعت کرد. با ورود به ایران اقدام به مذاکره و گفتگو با کمیته ملی المپیک در جهت تأسیس فدراسیون هندبال نمود تا زمینه پیدایش ورزش هندبال 7 نفره در ایران فراهم شود، اما با تغییرات اداری در کمیته ملی المپیک این امر متوقف ماند. یک سال بعد در جلسه کنگره رؤسای تربیت بدنی و مدیران فنی استانها و فرمانداریهای کل ایران- که همزمان با برگزاری مسابقه‌های ورزشی آموزشگاههای کشور در خرداد سال 1345 در شیراز تشکیل شد - امیرتاش طی شرح مبسوطی، تصویب و اجرای هندبال در آموزشگاههای کشور را به کنگره پیشنهاد کرد، لیکن به علت آشنا نبودن شرکت‌کنندگان در کنگره با ورزش هندبال، این پیشنهاد به تصویب نرسید و بررسی بیشتر درباره آن به آینده موکول شد.

در سال 1347 تغییرات و سازماندهی جدیدی در اداره کل تربیت‌بدنی وزارت آموزش و پرورش پدید آمد که تصویب بازی هندبال را همانند یکی از ورزش‌های رسمی آموزشگاههای کشور، ممکن ساخت. مسئولان وقت که از افراد باتجربه بودند و با ورزشهای جدید نیز آشنایی داشتند، این پیشنهاد را با احتیاط و به طور غیررسمی پذیرفتند و بناشد امیرتاش برای آزمایش، دو تیم را در دبیرستان البرز تهران انتخاب کند و تمرین دهد تا بتواند ورزش هندبال را در عمل به رؤسای تربیت بدنی کشور- که بار دیگر در تهران گردهم می‌آمدند- نشان دهد. همزمان با تمرین این دو تیم، اولین نشریه هندبال هفت نفره در ایران که شامل خلاصه مقررات بازی و مقدماتی از مهارتهای انفرادی و دسته جمعی بود در 27 صفحه تهیه و در اختیار مسئولان و دست‌اندرکاران تربیت بدنی آموزش و پرورش گذاشته شد.

به همت اداره کل تربیت بدنی وزارت آموزش و پرورش در بهمن ماه سال 1347 سمینار بررسی مسائل و مشکلات تربیت بدنی و ورزش آموزشگاههای کشور، با شرکت رؤسای اداره‌های تربیت بدنی و مدیران فنی استانها و فرمانداریهای کل در تهران تشکیل شد و در ضمن یک مسابقه کامل بین دو تیم هندبال دبیرستان البرز ترتیب یافت و نشریه 27 صفحه‌ای که به همین منظور تهیه شده بود در دسترس شرکت‌کنندگان سمینار گذاشته شد، در جلسه بعدی این سمینار تصمیم گرفته شد، با توجه به امتیازات تربیتی و ورزشی که هندبال هفت نفره دارد، به عنوان یکی از ورزشهای رسمی آموزشگاهی، به شورای عالی تربیت بدنی آموزشگاهها در وزارت آموزش و پرورش پیشنهاد شود. پس از چهار سال انتظار، این اولین پیروزی بود.

پیش از پایان سال 1347 پیشنهاد مذکور تصویب شد و فدراسیون هندبال آموزشگاههای کشور شکل گرفت. ریاست فدراسیون به آقای جعفر گلبابایی کارمند عالی رتبه وزارت آموزش و پرورش و مشاوره فنی آن به امیرتاش واگذار شد.

به منظور آشنایی معلمان و مربیان ورزش کشور با ورزش هندبال هفت نفره و آماده کردن مقدمات لازم جهت مسابقه‌های هندبال در چهارچوب مسابقه‌های آموزشگاههای کشور- که در دهه اول تیرماه سال 1348 در تهران برگزار می‌شد- دو کلاس فشرده آموزش مربی و داوری هندبال، جهت شرکت مربیان استان تهران در دهه دوم اسفند و برای مربیان ورزش منتخب از سایر نقاط کشور در دهه سوم اسفندماه 1347، به همت اداره کل تربیت بدنی آموزش و پرورش و با سرپرستی و تعلیم امیرتاش، در تهران تشکیل و آموزشهای لازم داده شد. سرانجام تیم‌های تعلیم یافته به کمک مربیانی که در کلاس‌های فشرده شرکت کرده بودند، از شهرستانهای تهران، اهواز،‌مشهد، اصفهان، شیراز و کرمان در این مسابقه‌ها شرکت کردند که به همین ترتیب مقام‌های اول تا ششم را به دست آوردند.

مقررات کامل ورزش هندبال که از فدراسیون بین‌المللی هندبال تهیه شده و ترجمه گردیده بود به نام «فدراسیون هندبال آموزشگاههای کشور» تکثیر و در همین کلاسها در اختیار شرکت‌کنندگان گذاشته شد. اکنون زمانی بود که عده بسیاری از دانش‌آموزان کشور، ورزش هندبال را می‌شناختند و مربیان با علاقمندی بسیار در پی تکمیل معلومات خود در این زمینه بودند. دست‌اندرکاران اداره کل تربیت بدنی آموزش و پرورش که بر این امر واقف بودند، پیشنهاد امیرتاش مبنی بر دعوت از یک مربی خارجی را پذیرفتند و پیرو آن بلافاصله از آقای «میشل پائولینی» فارغ‌التحصیل دانشسرای عالی تربیت بدنی و ورزش فرانسه و مربی تیم قهرمان هندبال فرانسه و عضو کمیته فنی فدراسیون هندبال آن کشور، به طور رسمی دعوت شد تا برای تدریس در کلاس هندبال به ایران مسافرت کند. در مدت دو ماه اقامت نامبرده در ایران، با همکاری امیرتاش، یک کلاس تکمیلی برای مربیان استان مرکزی، در دهه دوم مردادماه سال 1348 در تهران و یک کلاس تکمیلی دیگر در شهرستان اصفهان برگزار شد.

در شهریورماه 1349 کلاس دیگری برای مربیان هندبال کشور در منظریه تهران تشکیل شد و طی آن امیرتاش، آخرین تحولات هندبال تا آن زمان را برای شرکت‌کنندگان تشریح کرد.

در مسابقات آموزشگاهی سال 1349 برای نخستین بار تیم‌های دختران دانش‌آموز نیز در مسابقه‌های هندبال شرکت کردند که تیم‌های شهرستانهای تربت حیدریه، نیشابور و آبادان به ترتیب مقام‌های اول تا سوم را بدست آوردند.

اولین مسابقه‌ای که قهرمانان هندبال ایران با یک تیم خارجی در آن شرکت کردند، مسابقه بین تیم‌های منتخب دانش‌آموزان کویت و منتخب دانش‌آموزان تهران بود که در ساعت 17 روز 8/11/1349 در محل سالن ورزشی هنرسرای عالی نارمک در تهران برگزار شد. نتیجه این مسابقه 24 بر 18 به نفع تیم منتخب دانش‌آموزان کویت شد. در این مسابقه بازیکنان تیم ایران عبارت بودند از آقایان: جهانگیر آغاسی‌بیک، مهدی اسلامی،‌رضا اسداللهی، علی پژمان، محسن حاجیلو، احمد دقیقی، عباس قاجاریه، رضا محمدی‌سخا، مسعود مرزآبادی،‌محمدتقی نادی،‌ رضا نیشابوری و حسین یوسف‌خانی و آقای علی‌اکبر لطفی مربی و آقای حسین‌داریا کمک مربی این تیم بودند.

در سال 1352 با توجه به پشتوانه‌ای که از نظر تعداد بازیکن و مربی هندبال در کشور ایجاد شده بود، سازمان تربیت بدنی وقت به این ورزش توجه پیدا کرد و سرانجام در سال 1354 فدراسیون هندبال کشور تأسیس گردید و مهندس هارون مهدوی عهده‌دار امور آن شد. اولین دوره مسابقه‌های قهرمانی کشور در دسته مردان در سال 1355 برگزار شد که تیمهای خراسان، اصفهان و تهران اول تا سوم شدند. در رده جوانان هم اولین بار از سال 1363 مسابقه‌های قهرمانی کشور برگزار شده است. اولین دوره مسابقه‌ های کشور در دسته بانوان در سال 1370 برگزار شد که تیم کهکیلویه و بویراحمد به مقام قهرمانی رسید. اولین حضور مهم تیم ایران در بازیهای آسیایی 1986 بود که تیم ایران در میان شش تیم، پنجم شد: البته اولین بار ایران در سال 1989 در مسابقه‌های قهرمانی هندبال آسیا در پکن شرکت کرد و در بین نه تیم، هشتم شد. اولین مدال آسیایی ایران کسب مقام سوم جوانان آسیا در سال 2004 بود.

دوره‌های زمانی بازی هندبال

در بازی استاندارد برای افراد بالای 16 سال، در دو نیمه 30 دقیقه ای و یک زمان استراحت 10 دقیقه ای میان این دو نیمه برگزار می شود. برای افراد 12 تا 16 سال، در دو نیمه 25 دقیقه ای و یک زمان استراحت 10 دقیقه ای میان این دو نیمه برگزار می شود. برای افراد 8 تا 12 سال، در دو نیمه 20 دقیقه ای و یک زمان استراحت 10 دقیقه ای میان این دو نیمه برگزار می شود.

اندازه توپ هندبال

سایز : در بازی مردان، بزرگتر از 16 سال: محیط توپ هندبال 58 تا 60 سانتیمتر و وزن آن 425 تا 475 گرم است.

سایز: در بازی زنان، پسران نوجوان بین 12 تا 16 سال و دختران بزرگتر از 14 سال : محیط توپ هندبال 54 تا 56 سانتیمتر و وزن آن 325 تا 375 گرم است.

سایز : خردسالان بزرگتر از 8 سال: محیط توپ 290 تا 330 و وزن توپ 50 تا 52 گرم است.

زمین بازی هندبال داخل سالن

زمین بازی یک مستطیل در اندازه 40 متر در 30 متر است. منطقه ایمنی پیرامون زمین دست کم 1 متر از خط‌های طولی زمین فاصله دارد و در قسمت خط گل نیز 2 متر دورتر از خط گل می باشد. پهنای خط کشی زمین بازی، در هندبال 5 سانتیمتر می‌باشد اما خط کشی میان دو تیر یک دروازه 8 سانتیمتر پهنا دارد.

هندبال که به مادر ورزش های توپی شهرت دارد به اشکال زیر بازی می شود:

1. هندبال هفت نفره

2. مینی هندبال

3. هندبال نشسته

4. هندبال با ویلچر

5. هندبال ساحلی

خلاصه ای از مقررات و قوانین بازی هندبال

1- مدت بازی: در دو زمان 30 دقیقه ای برای بزرگسالان – 25 دقیقه ای برای جوانان – 20 دقیقه ای برای نوجوانان و 15 دقیقه ای برای نونهالان می باشد با زمان استراحت 10 دقیقه ای بین دو نیمه.

2- تعداد بازیکن:12 نفر که 7 نفر بازیکن اصلی می باشند و در مینی هندبال 5 نفر اصلی می باشند.

3-دروازه بان: دروازه بان می تواند در منطقه 6 متری مانور دهد و هر زمان از منطقه بیرون آید به عنوان بازیکن زمین محسوب می شود. هیچ بازیکنی حق ندارد توپ را در منطقه 6 متری به دروازه بان پاس بدهد.

4 - مدت بازی: در دو زمان 30 دقیقه ای برای بزرگسالان – 25 دقیقه ای برای جوانان – 20 دقیقه ای برای نوجوانان و 15 دقیقه ای برای نونهالان می باشد با زمان استراحت 10 دقیقه ای بین دو نیمه.

5 - بازیکن زمین: بازیکنان اجازه دارند توپ را با پاس یا دریبل به زمین حریف انتقال دهند، مشروط به اینکه مرتکب تخلف نشوند (رانینگ - دبل) هر بازیکن حق استفاده از دو تا سه گام را دارد. یک سه گام قبل از دریبل و سه گام دوم بعد از دریبل که باید بلافاصله توپ را پاس دهد و یا شوت بزند.

6 - بازیکن ذخیره: بازیکن ذخیره در هر لحظه و به دفعات می تواند وارد زمین بازی شود مشروط به اینکه ابتدا بازیکن از زمین خارج شود و سپس بازیکن ذخیره وارد زمین گردد.

7 - دیگر مقررات: - چنانچه بازیکن مدافع یک موقعیت مسلم گل را از مهاجم بگیرد، پرتاب پنالتی ( 7متر ) برای تیم مهاجم گرفته خواهد شد و تمام بازیکنان به جز دروازه بان و زننده پنالتی باید پشت خط 9 متر قرار گیرند.

- هر بازیکن برای مدت 3 ثانیه می تواند توپ را در اختیار داشته باشد (بدون فعالیت) همچنین در زمان پرتابها (اوت/ پنالتی / 9 متر و ... ) قبل از اتمام 3 ثانیه باید پاس دهد و یا شوت بزند.

چنانچه یک بازیکن به دفعات مرتکب خطا شود که خطاها حالت پیشرونده داشته باشد، ابتدا تذکر و بعد کارت زرد، سپس 2 دقیقه اخراج از بازی به همراه خواهد داشت، و تیم باید با یک بازیکن کمتر برای مدت 2 دقیقه به بازی ادامه دهد و چنانچه یک بازیکن 3 بار اخراج 2 دقیقه ای بگیرد کارت قرمز دریافت داشته (دیسکالیفه) و دیگر نمی تواند در این مسابقه بازی کند، و بعد از سپری شدن 2 دقیقه بازیکن دیگری جایگزین او خواهد شد. چنانچه قبل از اتمام 2 دقیقه، نیمه اول تمام شود، ادامه آن بعد از شروع بازی در نیمه دوم خواهد بود.

- درتمامپرتاپخطاهاواوتبازیکنمدافعباید 3 مترباصاحبتوپفاصلهداشتهباشدواگررعایتنکردابتداتذکرسپسکارتزردبهبازیکنخاطیتعلقمیگیردوبرایهرتیممدافعفقطیکبارتذکردادهمیشود.

- بههربازیکنیککارتوبههرتیمسهکارتزردتعلقمیگیردوبعدازآناخراج 2 دقیقهایبرایبازیکنبههمراهخواهدداشت.

- توپیگلبهحسابمیآیدکهتمامتوپازخطدروازهعبورکردهباشد. چنانچهبعدازسوتداور،توپازخطدروازهعبورنمایدگلمحسوبنخواهدشد.

- به تیم برنده 2 امتیاز، بازنده 1 امتیاز و تیم غایب صفر امتیاز تعلق می گیرد.

- هر گاه در مسابقه ای احتیاج به تیم برنده باشد در صورت تساوی بعد از یک استراحت 5 دقیقه ای 2 زمان 5 دقیقه ای بدون استراحت به زمان بازی اضافه می شود.

- چنانچه بازیکنی بعد از اعلام داور در در یافت توپ توسط تیم مهاجم تأخیر ایجاد کند به بازیکن خاطی اخراج 2 دقیقه ای تعلق می گیرد.

- برای پرتاپ اوت، بازیکن باید یک پایش را روی خط طولی و پای دیگر را بیرون قرار دهد و بازیکن مدافع حداقل 3 متر با صاحب توپ فاصله داشته باشد.

- بازیکنی که پرتاپی را انجام می دهد بعد از قرار گرفتن در محل تخلف نمی تواند توپ را به زمین بزند و دوباره بگیرد و یا به دیگری واگذار نماید تا او پرتاپ را انجام بدهم، بلکه هر بازیکنی که در محل خطا قرار گیرد باید ظرف 3 ثانیه توپ را به جریان بیاندازد.

- اگر بازیکنی برای به دست آوردن موقعیت بهتر از منطقه 6 متر عبور نماید مرتکب تخلف شده و جریمه آن یک پرتاپ آزاد خواهد بود و اگر بازیکن مدافع برای کسب موقعیت بهتر در جلوی مهاجم صاحب توپ از منطقه عبور نماید یک پرتاپ 7 متر به تیم مهاجم داده می شود.